.جلد سوم
پيشگفتار
جلد سوم تاريخ اجتماعي ايران به طبقات و قشرهاي گوناگون اجتماعي اختصاص يافته است.
در اين مجلد كوشيده‌ام نظريات مختلف و گاهي متناقض مورخان و جهانگردان و صاحبنظران را نمودار كنم، با اينكه اين شيوه چه‌بسا ملال‌آور جلوه كند، ولي در هرحال براي كشف واقعيات اجتماعي، لازم و ضروري است، و خواننده تيزهوش و دانا با مطالعه و سنجش آراء و نظريات گوناگون، به شناخت بهتر رويدادها و پديده‌هاي اجتماعي توفيق خواهد يافت.
از اين‌رو، هرگاه خواننده با عبارت «كثير المله» يا مضموني از اين قبيل در صفحه 6 و 8 و 283 برخورد، درخواهد يافت كه در حقيقت منظور، بيان گوناگوني بافتهاي اجتماعي است، كه در هر اجتماعي پيدا مي‌شود.
اگر در جامعه ايراني، گوناگوني دين و طرز بيان الفاظ و گويشها، و گروه وجود دارد، آرمان‌ها و آهنگ همگان يكي است، پس اگر اصناف جمعيت را از زرتشتي، كليمي، تركمان، كرد، لر، ارمني، و جز اينها را برشمرديم، اينها مانع يكرنگي ملي نيستند، كمااينكه، اينگونه گروهها در همه ملتهاي بزرگ جهان، نظير امريكاي شمالي، شوروي، سوئيس و جز اينها ديده مي‌شود.
در مورد صابئين (صفحه 6) بايد توجه داشت كه اينان نيز. يكي از فرق مذهبي هستند كه در قرآن در رديف نصارا و يهود و پيروان زرتشت از آنان نيز نام برده شده است.
هرچه در جمله آفاق در آنجا حاضرمؤمن و صابئي و گبر و نصارا و يهود نقل از لغتنامه دهخدا
همچنين اگر بعضي مطالب اغراق‌آميز مانند سخن «دروويل» در صفحه 9 كه مي‌گويد:
پس از حمله افغانها، كشور ايران، هفت هشتم جمعيت خود را از دست داده است، ذكر شده براي آنست كه خواننده، داوري كند و كليه اظهارات گويندگان خارجي را معتبر و قابل اعتماد نينگارد.
شك نيست كه از ديرباز، پهلوانان و جنگاوران و دليراني مانند ابو مسلم و يعقوب ليث و شاه اسماعيل صفوي و غيره، براي وحدت و استقلال اين آب و خاك كوشيده‌اند اگر در ضمن، چنانكه في المثل در صفحه 100 مشاهده مي‌شود اين كوششها در زمينه ايجاد اعتدال در ميزان خراج روستائيان و پيشه‌وران و طبقات فرودست اجتماع نيز بعمل نيامده است،
ص: 6
با هدف اصلي، يعني استقلال ملي، تباين كلي ندارد بلكه توجه به مشكلات اقتصادي مردم و از بين بردن آنها فرصت و زمان مي‌خواهد.
در مورد صفويان و كوششهاي آنان براي رواج مذهب شيعه، آنچنانكه در صفحه 278 و 279 آمده است، بايد گفت مقدمات رواج اين مذهب از ديرباز در ايران وجود داشته است. حتي از قرن چهارم هجري روستائيان و پيشه‌وران شهرها به اين مذهب دلبستگي داشتند، و اساسا در آن روزگار بهترين وسيله براي وحدت ملي و يكپارچگي مردم و حفظ استقلال ايران در برابر تجاوزات عثماني، كه خود دولتي مبتني بر اساس مذهب تسنن و همانند خلفاي عرب خواهان تسلط بر كشورهاي اسلامي بود، تمسك به ترويج مذهب شيعه نمي‌توانست چيز ديگري جز تلاش در راه حفظ استقلال ايران باشد.
ضمنا توجه خوانندگان را به اصلاح بعضي از اغلاط فاحش چاپي جلب مي‌نمايد در صفحه (231 و 232) ايران و خوزستان به جاي خوزستان ايران نوشته شده كه اصلاح آن ضروري است.
و در صفحه 378 سطر 15 كه سخن از آذربايجان و ايران بميان آمده است خوانندگان عزيز بايد بدانند كه مراد مصحح كتاب «آقاي علي‌زاده» از آذربايجان، سرزمين آذربايجان شوروي است كه مركز آن باكوست نه آذربايجان ايران، كه تبريز مركز آن و جزء لا ينفك ميهن عزيز ما، ايران است.
همچنين در مورد بردگان كه در صفحه 19 به اختصار و در صفحه 561 به تفصيل از وضع اجتماعي آنان سخن رفته است، بايد توجه داشت كه موقعيت بردگان در شرق، بمراتب از وضع آنان در غرب بهتر بوده نه تنها در جهان اسلامي، بردگان را چون كشور روم و يونان شكنجه نمي‌كردند، بلكه كنيزان گاه به زوجيت مخدومان خود در مي‌آمدند، و كنيززاده فردي آزاد تلقي مي‌شد. غلامان نيز برخلاف روم از حقوق اجتماعي بي‌نصيب نبودند و در صورت داشتن اهليت و شايستگي چه‌بسا بمقامات رفيع ارتقا مي‌يافتند. در حاليكه در غرب برده و آزاد را مغاكي ژرف از هم جدا مي‌كرد و بين آن دو گروه، از لحاظ حقوق فردي و اجتماعي اختلافي بزرگ وجود داشت.
همچنين در صفحه 275 اينكه به نقل از ابن خلدون، آمده است كه پيامبر (ص) هنگامي كه گاوآهني در خانه برخي از انصار ديده فرمود: «اين ابزار داخل خانه هيچ قومي نمي‌شود، جز آنكه همراه خود ذلت و خواري داخل آن خانه مي‌كند.»
نبايد از اين جملات چنين نتيجه گرفت كه پيشواي اسلام با فعاليت كشاورزي موافق نبوده است. بلكه همانطور كه بخاري مفسر معروف توجيه و تفسير كرده است، در آن روزگار، كار كشاورزي به پرداخت باج و خراج منتهي مي‌شد و در نتيجه باج‌دهنده (يعني كشاورز) به علت پرداختن باج به خداوندان قهر و غلبه خوار و بدبخت مي‌گرديد.
علاوه بر اين، گفتار حضرت را مي‌توان معلول شرايط خاص اجتماعي آن روز شبه جزيره عربستان دانست. چه در آن هنگام، گروهي اندك از مردم عربستان به اسلام گرويده بودند و اگر اندك غفلتي مي‌شد چه‌بسا كه نهضت جديد، گرفتار ظلم و ستم حكومتهاي قوي آن عصر مي‌شد. بنابراين پرداختن اعراب به كار كشاورزي و دلبستگي آنان بضياع و عقار اين
ص: 7
جهاني، با سياست كلي آن حضرت كه در نظر داشتند كه اسلام جهانگير شود، تعارض داشت و حتي ممكن بود كه علاقه به آب و خاك، اعراب را از جهاد و گسترش سريع اسلام كه هدف اصلي نهضت محمدي بود، باز دارد. همچنين در مورد مطالب صفحه 165 بايد توجه داشت كه مظالم نادر، پس از كور كردن فرزند خود و ناكامي و شكستي كه در داغستان نصيب او شد، از ارزش دلاوريها و مبارزات شجاعانه او در راه تجديد استقلال ايران نمي‌كاهد و تاريخ، قهرماني و فداكاري او را در راه نجات ايران از يوغ بيگانگان از ياد نخواهد برد. و در صفحه 566 كه ضمن تشريح وضع بردگان نوشته شده است كه «... عشقبازي با مماليك كه بعضي از فقها به جواز آن فتوي داده‌اند (رجوع شود به «طبقات الشافعيه» ج 3 ص 18)» تذكر اين نكته ضروري است كه فقط گروهي اندك از فقهاي مكتب سنت و جماعت به جواز آن فتوي داده بودند و فقهاي عالم تشيع مطلقا اين اعمال را گناه كبيره و مرتكب را مستحق اجراي حكم شرع (يعني رجم و سنگسار كردن) مي‌شمارند.
مؤلف
ص: 8
فهرست مطالب جلد سوم
طبقات اجتماعي در ايران بعد از اسلام سكنه و جمعيت ايران 2- 10
تقسيم جمعيت در ايران 11- 16
طبقات اجتماعي در ايران 18- 28
مختصات اجتماعي در قرون وسطي 29- 39
منزلت طبقاتي 33-
عادات و سنن اجتماعي 41- 44
اعتراض متفكرين ... 45- 55
وضع اقتصادي طبقات مختلف 56- 74
كشاورزي و كشاورزان 76- 82
جانوران و گياهان ايران 83- 93
طبقه كشاورزان 94- 102
سد سازي در ايران 103- 114
عقيده صاحبنظران 115- 122
ارزش كشاورزي 122- 126
تأثير حمله مغول در كشاورزي 127- 129
اقدامات غازان خان 131- 148
كشاورزان در عهد صفويه 149- 153
تقسيم آب 154- 159
قيام كشاورزان 160- 168
كشاورزان در عهد قاجاريه 168- 175
مشكلات كشاورزان 176- 179
زندگي در روستا 180-
آغاز اصلاحات 192- 196
قشرهاي مختلف در روستا 197- 199
تاريخچه‌يي از رستنيهاي ايران 210- 220
آفات كشاورزي 223- 229
سبزيجات و چاشنيها 230- 235
مشكل آب 237- 240
آفات كشاورزي 262- 270
زندگي چادرنشيني در ايران 267- 290
فئودالها يا مالكين بزرگ 292- 300
مختصات اجتماعي 309- 330
وضع كارگران و پيشه‌وران 348- 350
اتحاديه‌هاي صنفي 380- 380
طبقه روحانيان 430- 434
مقام فقيه 435- 440
پيشوايان دين در عهد صفويه 482- 490
وعاظ و خطبا در جهان اسلامي 534- 545
بردگي بعد از اسلام 552- 556
جنبش زنگيان 557- 559
وضع بردگان 561- 568
برده خريدن 569- 571
عياران و جوانمردان 579- 580
لوطيان و عناصر مزاحم 582- 590
گروه گدايان 592- 601
گروه درويشان 602- 610
زنان بعد از اسلام 616- 620
موقعيت اجتماعي زنان 622- 640
وضع عمومي زنان در قرون وسطي 688- 690
فعاليتهاي سياسي زنان 696- 700
تحول در وضع زنان 729- 730
زن در عصر پهلوي 731- 733
رفع حجاب در ايران 734- 738
تاريخ اجتماعي ايران، ج3، ص: 1